Wczoraj publikowaliśmy pierwszą część artykuły. Dziś ciąg dalszy.
Nie wszyscy jednak podzielali entuzjazm studentów i środowisk konserwatywnych względem filozofa. Jego postawa wobec powstania, prelekcje i mowy spotkały się z ostrą krytyką lewicy. Bulwarowa gazeta „Nowa Polska”, która jeszcze na początku stycznia odnosiła się do Gołuchowskiego z sympatią, pod koniec miesiąca zmieniła ton i zaczęła go zwalczać. Nazywała go z drwiną filozofem w chłopskim stroju odrabiającym pańszczyznę arystokratom; była to aluzja do sukmany, którą wówczas Gołuchowski przywdziewał. Zarzucała mu, „że lekcje jego są niebezpieczne dla narodowego entuzjazmu”.
W okresie powstania Gołuchowski brał również udział z różnych misjach politycznych. W 1831 r. jeździł z ministrem Andrzejem Horodyskim do kwatery głównej gen. Jana Skrzyneckiego z informacjami o wydarzeniach w stolicy.
Pod koniec powstania podjął współpracę z Komisją Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, na czele której stanął 2 września 1831 r. Działając w niej propagował model wychowania narodowo-religijnego.
Po kapitulacji Warszawy Gołuchowski powrócił do Garbacza. Zapewne za swe zaangażowanie w czasie powstania został w 1835 r. aresztowany i uwięziony przez władze carskie w słynnej cytadeli warszawskiej, w której bez wyroku, samotnie przesiedział pięć miesięcy. Po powrocie z więzienia zapadł na zdrowiu. Trudno sondować, czy to pobyt w cytadeli czy jakieś inne przyczyny wpłynęły na jego stan. W każdym razie w 1839 r., zaraz po uzyskaniu paszportu, udał się z żoną, Magdaleną, dla podratowania zdrowia na dłuższą kurację do Gräffenbergu.
Ignacy Humnicki, przyjaciel i sąsiad Gołuchowskiego, dramatopisarz, właściciel Czajęcic, od początku lat 20. XIX w. mieszkał na stałe w Warszawie. Wiadomość o wybuchu powstania zastała go w gościach. W „Pamiętniku” wspominał: „Już znacznie osób przybyło, już w salonie zaczynały się tańce, już zasiedliśmy do wista, kiedy nagle wpada młody człowiek, Paweł Popiel, i wywołuje głośno dwóch młodszych braci, którzy w salonie tańczyli. Gospodarz wstał od stolika, pytając, co to znaczy, gdy tenże jednym słowem odpowiedział: „Rewolucja” (…). Jeszcześmy nie ochłonęli z pierwszego wrażenia, kiedy wystrzały słyszeć się dały”. Wkrótce razem z całym męskim towarzystwem Humnicki znalazł się na ulicy. W noc listopadową obiegł wszystkie miejsca ważniejszych wypadków. Na własne oczy widział ofiary tamtych wydarzeń, ciała zabitych generałów.
Będąc przeciwnikiem powstania w pierwszych jego miesiącach uczestniczył w zebraniach organizowanych przez studentów w auli Uniwersytetu Warszawskiego, w których brali udział m.in. profesorowie: Kazimierz Brodziński, Lach Szyrma, Romuald Hube, Franciszek Wężyk, Bruno Kiciński. Wygłaszał na nich okolicznościowe liryki nawołujące do zgody i jedności.
Po bitwie pod Ostrołęką opuścił ostatecznie Warszawę i powrócił do Czajęcic, w których mieszkał przez kolejne dwa lata.
Hr. Gustaw Małachowski, dziedzic dóbr bodzechowskich, które tytułem darowizny otrzymał w 1819 r. od hr. Jacka Małachowskiego, brata swego dziadka Mikołaja, brał udział w przygotowaniach spiskowych poprzedzających wybuch powstania. Gdy jednak ono wybuchło stanął u boku księcia-ministra Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, który dążył do przejęcia władzy przez konserwatystów. 1 grudnia 1830 r. został dokooptowany do Rady Administracyjnej. Był dowódcą Gwardii Ruchomej w województwie sandomierskim. Na sejmie zwołanym 18 grudnia opracował pierwszy, umiarkowany w tonie projekt manifestu, który poprawiony pod naciskiem patriotycznej większości, uznał powstanie za narodowe. 28 grudnia Małachowski został radcą Rady Najwyższej Narodowej do spraw dyplomatycznych, a 2 lutego 1831 r. zastępcą ministra spraw zagranicznych. Prowadził bieżącą korespondencję z dyplomatami za granicą i sprawował pieczę nad finansami swego wydziału. Latem 1831 r. opuścił Warszawę i udał się na emigrację. Ostatecznie osiadł w Paryżu, gdzie zmarł w 1835 r. Za udział w powstaniu został skazany przez władze carskie na powieszenie, a jego dobra bodzechowskie uległy konfiskacie na rzecz Skarbu Królestwa Polskiego.
